Nietolerancja laktozy

Nietolerancja laktozy, czyli cukru mlecznego, to jedna z najpowszechniej występujących nietolerancji pokarmowych. Dochodzi do niej, gdy w organizmie brakuje laktazy - enzymu niezbędnego do rozkładu laktozy. Wtedy po spożyciu mleka lub innych produktów, w których składzie znajduje się ten cukier, pojawiają się dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

Laktoza - cukier mleczny

Laktoza, czyli cukier mleczny, to organiczny związek chemiczny należący do węglowodanów. Jest disacharydem, a więc dwucukrem składającym się z dwóch prostszych cząsteczek: glukozy i galaktozy.

Laktoza jest podstawowym cukrem występującym w mleku ssaków, stanowi np. 5% składu mleka krowiego oraz 7% mleka kobiecego.

Laktoza, jako cząsteczka złożona (w tym przypadku składająca się z dwóch pojedynczych cukrów) nie może być bezpośrednio wchłonięta w naszym układzie pokarmowym - w tym celu niezbędna jest nam laktaza.

Laktaza - enzym mleczny

Laktaza to enzym produkowany przez komórki znajdujące się rąbku szczoteczkowym nabłonka jelita cienkiego. W uproszczeniu jego działanie polega na przecinaniu wiązań chemicznych występujących w laktozie.

U większości ssaków, w tym także u człowieka, aktywność laktazy zmniejsza się z wiekiem. Największa jest w okresie niemowlęcym, gdy mleko matki jest naszym podstawowym źródłem pożywienia. Jednak z czasem, gdy nasza dieta jest rozszerzana i mleko jest zastępowane przez inne pokarmy, wysoka aktywność tego enzymu nie jest już niezbędna, dlatego wraz z wiekiem spada nawet do 1/10 swojej początkowej wartości.

Rozpowszechnienie hodowli bydła mlecznego i tym samym włączenie mleka na stałe do diety człowieka doprowadziło jednak do wystąpienia specyficznej mutacji w naszym genomie, która umożliwia niektóyrm produkowanie laktazy przez całe życie na poziomie pozwalającym na spokojne picie mleka i spożywanie innych produktów zawierających ten dwucukier.

Brak możliwości syntezy laktazy prowadzi do nieprzyjemnych dolegliwości ze strony układu pokarmowego na obecność tego cukru w diecie - jest to objaw "nietolerancji".

Jeśli niestrawiona laktoza przechodzi przez jelito cienkie, gdzie nie może być wchłonięta, do jelita grubego, mogą zachodzić różne procesy biochemiczne i fizjologiczne z udziałem bakterii jelitowych, które fermentują dwucukier do kwasów i gazów.

Produkty fermentacji laktozy w jelitach to głównie wodór, dwutlenek węgla i metan odpowiedzialne m.in. za wzdęcia, przelewanie i kolki, a także krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, które działają drażniąco na błonę śluzową jelit.

Nagromadzona laktoza prowadzi także do wzrostu ciśnienia osmotycznego i przechodzenia wody z tkanek do jelita, co prowadzi do biegunek. 

Typy niedoboru laktazy

Obecnie wyróżnia się trzy typy niedoboru laktazy:

• alaktazja - wrodzony niedobór laktazy,
• hipolaktazja dorosłych - pierwotny niedobór laktazy
• wtórny niedobór laktazy - nabyty niedobór enzymu.

Alaktazja, czyli całkowity brak laktazy w organizmie, występuje bardzo rzadko. W tym przypadku niezbędne jest stosowanie diety bezlaktozowej przez całe życie, również w niemowlęctwie.

Hipolaktazja dorosłych może dotyczyć w Polsce nawet 1/3 społeczeństwa. Wynika ona ze wspomnianego wcześniej naturalnego spadku aktywności laktazy.

Wtórny niedobór laktazy jest wynikiem chorób lub innych czynników prowadzących do uszkodzenia nabłonka i kosmków jelitowych odpowiedzialnych za produkcję laktazy.

Zalicza się do nich m.in.:

• chorobę Leśniewskiego-Crohna,
• martwicze zapalenie jelita,
• chorobę Whipple'a,
• zespół jelita krótkiego,
• infekcje żołądkowo-jelitowe,
• zakażenie pasożytnicze przewodu pokarmowego (lamblioza, gardiaza, tasiemczyca),
• celiakię,
• chorobę Duhringa,
• niektóre alergie pokarmowe,
• mukowiscydozę,
• przyjmowanie leków (np. antybiotyków, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, kwasu acetylosalicylowego).

Do niedoboru laktazy może doprowadzić także długotrwałe stosowanie diety bezmlecznej.

Nietolerancja laktozy

Niezależnie od tego, jakie podłoże ma niedobór laktazy, objawy nietolerancji pojawiają się zawsze w wyniku tego samego mechanizmu.

Nietolerancja laktozy to pojawienie się objawów klinicznych po spożyciu laktozy spowodowane brakiem możliwości jej strawienia i wchłonięcia.

Objawy nietolerancji laktozy są niespecyficzne i przypominają objawy wielu chorób przewodu pokarmowego. Zalicza się do nich m.in.:

• biegunki (stolce mają zazwyczaj charakterystyczny kwaśny zapach),
• wzdęcia,
• bóle brzucha,
• "przelewanie" w jamie brzusznej,
• oddawanie nadmiernej ilości gazów,
• częste kolki u niemowląt,
• nudności,
• wymioty.

Stopień nasilenia objawów nietolerancji w dużej mierze zależy od ilości spożytej laktozy (im większa dawka cukru, tym silniejsze objawy), a także od stopnia niedoboru laktazy. Co ważne należy zdawać sobie sprawę, że objawy nie występują od razu - najczęściej pojawiają się kilka lub kilkanaście godzin po spożyciu laktozy.

Większość mieszkańców Europy oraz Ameryki zachowuje aktywność laktazy przez całe życie. Ma na to wpływ przede wszystkim spożywanie mleka - w tych rejonach mleko jest ważnym składnikiem codziennej diety, produkcja enzymu trawiącego laktozę jest więc niejako wymuszana.

Według badań na nietolerancję laktozy w tych rejonach cierpi ok. 15-20% społeczeństwa. Dla porównania wśród mieszkańców Afryki, Azji Południowo-Wschodniej, rdzennych Indian Amerykańskich czy mieszkańców basenu morza Śródziemnego niedobór laktazy dotyczy 70-100% społeczeństw.

Diagnostyka

Diagnostyka nietolerancji laktozy opiera się głównie o analizę wywiadu lekarskiego, dietetycznego i obrazu klinicznego, a także badaniach diagnostycznych.

Najpopularniejszymi badaniami są wodorowy test oddechowy oraz test tolerancji laktozy z krwi.

Pierwotną oraz wrodzoną odmianę nietolerancji laktozy można potwierdzić za pomocą biopsji jelita cienkiego lub badań genetycznych.

Źródła laktozy

Z zawartością laktozy najczęściej kojarzymy mleko. Słusznie, jest to podstawowe źródło tego dwucukru.

W sklepach znajdziemy jednak szereg produktów, które z mlekiem nie mają za wspólnego, a mimo to w ich składzie znajdziemy laktozę.

Cukier mleczny wykorzystywany jest dość powszechnie w produkcji żywności ze względów technologicznych - podwyższa on lepkość produktu, podczas pieczenia powoduje brązowe zabarwienie, zapobiega krystalizacji roztworów cukru, jest nośnikiem substancji (np. aromatów, środków słodzących, polepszaczy smaku). Laktozę możemy więc znaleźć np. w pieczywie, frytkach, słodyczach czy wyrobach mięsnych, a także w lekach.

Dla osób cierpiących na nietolerancję laktozy podstawą powinno więc stać się czytanie etykiet kupowanych produktów spożywczych, aby eliminować, te, które zawierają cukier mleczny. Szczególnie ważne jest to zwłaszcza w przypadku produktów pozornie z mlekiem nie mających nic wspólnego.